Ông chia sẻ trên CNN: "Đây là vấn đề sống còn về mặt chính trị, thậm chí trong trường hợp này còn là nguy hiểm đến cá nhân ông Putin".
Ông Kasparov nói thêm: "Tôi nghĩ Tổng thống Putin biết rằng thua trong cuộc chiến này không phải là một lựa chọn khả dĩ. Đó là lý do tại sao ông phải làm như mình đang giành chiến thắng trong cuộc chiến. Ông ấy đang cố gắng để đạt được một kết quả nào đó ở phía đông và nam Ukraine, sau đó xem điều gì sẽ xảy ra tiếp theo".
Chiến dịch quân sự đặc biệt của Nga ở miền đông Ukraine dường như đã bắt đầu, theo một bài đăng trên Facebook của bộ tổng tham mưu lực lượng vũ trang Ukraine.
Trong bối cảnh quân đội Nga rút lui hoàn toàn khỏi miền bắc Ukraine, ông Putin đã chỉ định Aleksandr Dvornikov, đại tướng từng tham gia các chiến dịch ở Syria, làm tổng chỉ huy chiến dịch có thể định đoạt cục diện chiến trường đông Ukraine. Các chuyên gia cho rằng ông Putin đang cố gắng giành quyền kiểm soát Odessa để tạo ra một hành lang trên bộ giữa miền nam và vùng Donbass ở miền đông Ukraine. Ông Putin cho biết "hoạt động quân sự đặc biệt" nhằm mục đích khôi phục hòa bình sau 8 năm chiến sự ở vùng Donbass.
Sau cuộc gặp với ông Putin ở Moscow vào tuần trước, Thủ tướng Áo Karl Nehammer nói với NBC: "Ông Putin có logic của riêng mình. Ông ấy cho rằng cuộc chiến là cần thiết để đảm bảo an ninh cho Nga".
Chia sẻ về hậu quả tiềm tàng nếu Nga thất bại, ông Kasparov cho biết: "Đối với ông Putin, chấp nhận thất bại là điều không thể. Nếu thật sự điều đó diễn ra, tất cả hình tượng mà ông xây dựng nên bấy lâu nay sẽ sụp đổ".
"Nếu Nga thua, ông Putin sẽ trở thành "vật tế" cho đám đông giận dữ, những người đổ lỗi cho ông đã gây ra các khó khăn về kinh tế", ông nói thêm.
Khi ông Putin tiến hành chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine vào ngày 24/2, ông nói với người Nga rằng mục tiêu của chiến dịch là "phi quân sự hóa và phi phát xít hóa Ukraine", bên cạnh đó bảo vệ người dân ở vùng Donbass.
"Nếu chiến dịch quân sự thất bại ở Ukraine, nền kinh tế xã hội của Nga sẽ bị đảo lộn hoàn toàn, và chắc chắn Tổng thống Putin sẽ là người phải chịu tất cả trách nhiệm", Ông Kasparov kết luận.
Tổng thống Pháp Macron đã dự đoán trên đài phát thanh Pháp RTL rằng thời điểm kết thúc chiến sự sẽ vào ngày 9/5, trùng với ngày lễ kỷ niệm Đức Quốc xã đầu hàng. Trong khi đó, Ngoại trưởng Mỹ tin rằng chiến dịch sẽ kết thúc vào cuối năm 2022.
Cuộc tấn công Ukraina của quân đội Nga mở màn ngày 24/02/2022, và chưa biết sẽ kéo dài đến khi nào, thường được coi là một quyết định độc đoán - liều lĩnh, của tổng thống Nga cùng với một vài cộng sự tin cẩn nhất. Để trả lời cho câu hỏi, cuộc chiến sẽ đi về đâu, nhiều chuyên gia thường đặt lên hàng đầu câu hỏi tổng thống Vladimir Putin thực sự muốn gì ?
Giải đáp câu hỏi tổng thống Putin thực sự muốn gì quả là điều không đơn giản, bởi theo nhiều nhà quan sát, lãnh đạo tối cao nước Nga trong thời gian gần đây sống cô lập, gần như tránh mọi tiếp xúc, thận trọng với tuyệt đại đa số người dưới quyền. Mới đây, tình báo Hoa Kỳ đưa ra nhận định sở dĩ ông Putin quyết định tiếp tục chiến tranh, do nhận được những tin tức sai lạc do chính tình báo Nga cung cấp, những thông tin được coi là để thỏa mãn trước hết nhu cầu đầy ảo tưởng của ông chủ điện Kremlin, chứ không nói lên sự thật. Một Putin độc đoán, cô lập, tách rời với tất cả, sống trong ảo tưởng… là hình ảnh về lãnh đạo tối cao Nga, được không ít người chia sẻ.
Trên thực tế, cũng có một cách nhìn rất khác về lãnh đạo tối cao Nga, về quyết định chiến tranh chống Ukraina của Matxcơva. Theo tiếp cận này, cuộc xâm lăng Ukraina là sự tiếp nối rất logic cùa tư tưởng « sùng bái chiến tranh », như một phương tiện khẳng định « sự vĩ đại của nước Nga » đang trên đường tìm lại hào quang, điều mà Vladimir Putin cùng cộng sự đã dày công xây dựng từ hơn 20 năm qua. Xây dựng trên nhiều phương diện, về công nghệ, kỹ thuật, quân sự, nhưng đặc biệt là về mặt văn hóa, về ý thức hệ, về tuyên truyền.
RFI xin giới thiệu một số nét chính trong bài tổng thuật của nhà báo Valentine Pasquesoone, trên trang mạng Pháp France Inter (ngày 30/03/2022). Bài viết nhan đề « Từ văn hóa quân sự đến cuộc xâm lăng Ukraina, Vladimir Putin ‘‘khẳng định uy tín’’ qua chiến tranh như thế nào ? », lột tả tham vọng dùng chiến tranh để khẳng định quyền lực, dùng các cuộc xâm lăng để khẳng định bản sắc Nga, khẳng định đế chế Nga.
Một quan niệm như vậy dường như đã và đang nhận được sự đồng cảm lớn trong xã hội Nga. Rất có thể là nhờ sự ủng hộ rộng lớn đó mà tổng thống Putin quyết định tấn công Ukraina, bất chấp phản ứng phẫn nộ rộng khắp thế giới, có thể dự đoán. Và muốn biết chiến tranh tại Ukraina đi đến đâu, và bên cạnh việc trả lời cho câu hỏi Putin thực sự nghĩ gì, bên cạnh việc lý giải chủ đề này dưới góc độ toàn cầu, một vấn đề chính khác có lẽ cần được làm rõ là : đa số người Nga thực sự nghĩ gì, và chính quyền Putin đã định hướng dân Nga nghĩ như thế nào ?
***
Nhà báo đài France Inter nhấn mạnh trước hết đến « văn hóa chiến tranh », thái độ tôn sùng, cổ vũ cho chiến tranh xuyên suốt cuộc đời Putin ngay từ trước khi trở thành tổng thống. « Chiến tranh, rồi văn hóa quân sự đã in đậm tuổi trẻ của Putin thời Liên Xô. Cha của Putin là thương binh trong Thế chiến Hai, còn tổng thống Nga tương lai lớn lên ‘‘tại một ‘thành phố - anh hùng’ (thành phố Leningrad, tức Saint Petersbourg) mà hồi ức về nó vẫn là điều thiêng liêng » đối với biết bao người dân Nga, như nhận xét của Michel Eltchaninoff (tác giả cuốn « Dans la tête de Poutin / Trong đầu Putin », xuất bản 2016, tái bản 2022 có bổ sung).
Giáo dục « quân phiệt » từ thuở thiếu thời
« Vladimir Putin là đứa trẻ lớn lên trong môi trường mà chủ nghĩa quân phiệt thấm đẫm cuộc sống đời thường », nơi « giáo dục chính là giáo dục quân phiệt », và « nghĩa vụ quân sự, với các nghi thức nhập môn tàn bạo và những nghi lễ thu nạp đầy nam tính là một trong những giai đoạn quan trọng nhất trong đời sống của một con người trong xã hội Xô Viết ».
Đường phố Leningrad đã dạy cho Putin một điều căn bản, đó là « nếu như đụng độ là không thể tránh khỏi, bạn hãy là kẻ tấn công đầu tiên ». Người thanh niên Vladimir Putin đã lớn lên trong môi trường đầy dương tính, rất gần với « văn hóa quân sự », một thứ văn hóa « rất cổ sơ », coi chiến tranh là con đường khẳng định phẩm giá đàn ông, theo bà Cécile Vaissié, giáo sư chuyên về nghiên cứu Nga và Xô Viết, Đại học Rennes 2 (Pháp).
Rất nhiều năm trước khi quyết định tiến hành xâm lược Ukraina, ông chủ điện Kremlin đã không ngừng khẳng định sức mạnh của nước Nga thông qua chiến tranh. Nhà báo France Inter dẫn nhận định của nhà nghiên cứu Mỹ gốc Nga Anna Borshchevskaya, về nỗ lực không ngừng của Putin, khẳng định mình như « một thủ lĩnh chiến tranh ngay trong thời bình » (*), ngay từ khi Putin đắc cử tổng thống năm 2000.
Michel Eltchaninoff, tác giả cuốn « Trong đầu của Putin », chú ý đến một số tác giả có ảnh hưởng quan trọng nhất đến tư tưởng của tổng thống Nga. Nhà triết học Ivan Ilyine (1883 – 1954) ủng hộ hành động bạo lực « nhân danh điều thiện » hay nhà tư tưởng Nikolai Danilevski (1822- 1885) ca ngợi việc « huy động dân chúng tham gia chiến tranh như một chất men quan trọng cho sự phục sinh văn hóa và chính trị ».
Chiến tranh Tchetchenia : Từ 1% đến hơn 50% dân Nga ủng hộ Putin
Không thể có Putin – thần tượng của rất nhiều người dân Nga, nếu không có cuộc chiến tranh Tchetchenia lần thứ hai (tháng 8/1999 – tháng 2/2000). Vào tháng 8/1999, khi được bổ nhiệm làm thủ tướng, dưới thời tổng thống Boris Eltsine, cựu nhân viên an ninh Putin chỉ nhận được 1% ủng hộ của cử tri cho cuộc bầu cử tổng thống dự kiến tháng 6/2020. Tuy nhiên, theo giáo sư Cécile Vaissié, cũng vào năm 1999, « Cơ quan An ninh Nga FSB đã có kế hoạch xây dựng hình ảnh Putin như một vị tổng thống sáng giá ».
Thủ tướng Putin, rồi quyền tổng thống Putin (thay thế Eltsin tháng 12/1999), đã khẳng định tư thế một người hùng của nước Nga, khi thể hiện như « một thủ lĩnh quân sự, trong trang phục quân nhân, chụp ảnh với binh sĩ, (được coi là người đã) tung ra câu nói nổi tiếng ‘‘truy đuổi những kẻ khủng bố đến hang ổ cuối cùng’’… ».
Kể từ thời điểm đó uy tín của Putin lên như diều. Từ 1% lúc mới là thủ tướng đến hơn 50% phiếu bầu ngay trong vòng một cuộc bầu cử tổng thống trước thời hạn (tháng 3/2020).
Điều gì đã khiến Putin nhanh chóng trở thành người được dân Nga hâm mộ ? Theo hai chuyên gia Cécile Vaissié và Isabelle Facon (Quỹ nghiên cứu chiến lược), hình ảnh một nhà lãnh đạo quân sự trẻ tuổi sẵn sàng vực dậy nước Nga đã khiến « nhiều người dân Nga nức lòng ».
Theo quan điểm chính thống, cuộc chiến tranh Tchetchenia lần thứ hai được khởi động sau khi các lực lượng ly khai người Tchetchenia tiến hành 5 cuộc tấn công khủng bố tại Matxcơva và một số nơi khác, từ tháng 8 đến tháng 9/1999. Cho đến nay, giới chuyên gia vẫn đặt câu hỏi về tính xác thực của việc quy trách nhiệm các cuộc tấn công khủng bố nói trên cho các nhóm ly khai Tchetchenia. Một số người cho rằng cơ quan an ninh Nga đã dàn dựng các vụ tấn công, được sử dụng để làm cái cớ dẫn đến một trong những cuộc chiến tranh tàn khốc nhất tại châu Âu sau Thế chiến Hai (từ 100.000 đến 300.000 thường dân thiệt mạng trong cuộc chiến này, tức khoảng từ 10 đến 30% dân số Tchetchenia). Cuộc chiến bị giới bảo vệ nhân quyền tố cáo như một « tội ác diệt chủng ».
Có một điều rõ ràng là ông Putin đã phụ trách Cơ quan An ninh Liên bang Nga từ tháng 7/1998 đến tháng 8/1999, tức ngay trước khi trở thành thủ tướng, và đúng vào lúc Chiến tranh Tchetchenia lần thứ hai khai màn. Cuộc chiến mà chính quyền Putin gọi là « Chiến dịch chống khủng bố ».
Chiến tranh và tham vọng đế chế: cội rễ uy tín của Putin
Bà Isabelle Facon, chuyên gia về các chính sách an ninh và quốc phòng Nga (Quỹ nghiên cứu chiến lược), tóm lược bí quyết thành công của ông Putin. Đó là : chiến tranh, « hơn bất cứ thứ nào khác », cho phép Putin khẳng định uy tín của mình trong xã hội Nga.
Thành quả bất ngờ trong việc chinh phục công luận Nga, với chiến thắng trong cuộc chiến tranh Tchetchenia lần thứ hai, có lẽ khiến chính quyền Putin nhận rõ rằng chiến tranh, hồi ức về chiến tranh là một trụ cột chủ yếu của hệ thống quyền lực tại Nga. Hai tháng sau khi đắc cử tổng thống, Vladimir Putin trở thành tổng thống Nga đầu tiên chủ trì dịp kỉ niệm ngày Liên Xô chiến thắng phát xít Đức, ngày 09/05/2000, trong cuộc chiến thường được người Nga gọi là « Cuộc chiến tranh Vệ quốc vĩ đại (1940 -1945) ».
Chuyên gia về chính sách an ninh, quân sự Nga, Anna Borshchevskaya, khẳng định : hồi ức về chiến tranh trở thành luận điểm tuyên truyền căn bản để điện Kremlin khôi phục hình ảnh ảnh về nước Nga như một đại cường, với trong nước và trên trường quốc tế. Kể từ lễ kỉ niệm chiến thắng phát xít Đức vào năm 2000, tổng thống Putin bắt đầu tìm cách sử dụng triệt để hình ảnh Liên Xô anh hùng chiến thắng phát xít như một yếu tố căn bản gắn kết toàn bộ xã hội Nga. Kể từ giờ, ngày 09/05 trở lại với lễ duyệt binh, mũ quân nhân, quân phục được bán khắp nơi, bán cho trẻ em… Một không khí « quân sự hóa » ngày càng hiện diện rõ trong xã hội Nga. Quân đội được coi là hạt nhân của đất nước, có vai trò trụ cột trong việc khôi phục hình ảnh cường quốc của Nga. Mọi ý kiến trái chiều đối diện với nguy cơ bị đàn áp.
Kể từ lễ kỉ niệm chiến thắng phát xít Đức vào năm 2000, tổng thống Putin bắt đầu sử dụng triệt để hình ảnh Liên Xô anh hùng chiến thắng phát xít như một yếu tố căn bản gắn kết toàn bộ xã hội Nga. Kể từ giờ, ngày 09/05 trở lại với lễ duyệt binh, mũ quân nhân, quân phục được bán khắp nơi, bán cho trẻ em… Một không khí « quân sự hóa » ngày càng hiện diện rõ trong xã hội Nga.
Nước Nga Putin tiếp tục chống « phát xít »
Nhà báo France Inter đặc biệt chú ý đến « vai trò căn bản » của nhà trường Nga trong việc phổ biến hình ảnh về chiến thắng của Hồng Quân Liên Xô trong Thế chiến Hai. Chính quyền Putin cũng chủ trương khôi phục hình tượng Stalin, biện minh cho những tội ác khủng khiếp chống lại người dân Nga thời Stalin. Tiếp tục « chống phát xít », kế thừa truyền thống Liên Xô của Stalin, là điều đang được coi là đã và tiếp tục làm nên tính chính đáng của chính quyền Putin, phục hồi sự vĩ đại của nước Nga (**).
Theo Cơ quan nghiên cứu quốc phòng Thụy Điển, « dưới thời tổng thống Putin, quân đội trở thành một tác nhân hàng đầu trong các hoạt động đối ngoại ». Nhà nghiên cứu Isabelle Facon có cùng ghi nhận, « trong những năm gần đây, quân sự là kênh chủ yếu » cho phép nước Nga trở lại cải thiện vị thế. Việc vai trò của quân đội được củng cố mạnh mẽ kể từ năm 2008, sau cuộc can thiệp quân sự của Nga tại Gruzia, khiến quân đội, chiến tranh trở thành lĩnh vực có ảnh hưởng hàng đầu đến các quyết định chính trị của Nga.
Vai trò số một của quân đội và xu thế « quân sự hóa » xã hội Nga
Quân đội Nga được coi là đã tăng cường sức mạnh đáng kể sau năm 2009, với các cải cách do tổng thống Putin chủ trương. Can thiệp quân sự hỗ trợ nhà độc tài Assad tại Syria từ năm 2015, can thiệp vào miền đông Ukraina, sát nhập bán đảo Crimée kể từ năm 2014, đã là các động thái giúp chính quyền Putin củng cố quyền lực trong nước.
Tuy nhiên, trong những năm gần đây, uy tín của nhà độc tài – « người hùng » trong chiến tranh Tchetchenia, vốn được dân chúng Nga hâm mộ - sụt giảm rất mạnh. Theo một thăm dò dư luận tháng 5/2019 (của viện điều tra VTSIOM), chỉ có 30,5% dân Nga dẫn tên Putin, để trả lời cho câu hỏi mở : « Quý vị tin tưởng vào chính trị gia nào ? » (***). Ảnh hưởng sụt giảm rất mạnh so với tỉ lệ gần 77% cử tri bỏ phiếu ngay trong vòng một cuộc bầu cử tổng thống 2018 – do hiệu ứng « đồng thuận về bán đảo Crimée » (« đồng thuận » do bởi sự ủng hộ rộng khắp của dân Nga với quyết định sát nhập, cũng như thái độ phổ biến trong dân chúng chống lại các trừng phạt phương Tây do Matxcơva sát nhập bán đảo Crimée).
Đúng là vào thời điểm 2018 - 2019, đông đảo dân chúng Nga có nhiều thất vọng với những hứa hẹn hão huyền của tổng thống Putin về việc cải thiện đời sống trong nước, cuộc cải cách hưu trí gây một làn sóng phản đối mạnh mẽ. Đa số người dân không sẵn sàng đánh đổi các điều kiện sống thực tại, và các đòi hỏi về công lý, lấy một chính quyền « mạnh », vị thế với quốc tế, tham vọng lãnh thổ đại Nga.
Tuy nhiên, những bất bình như trên trong xã hội Nga đối với chính quyền Putin, dù có thể dẫn đến một số phản kháng đáng kể trong nước, đã khó cưỡng nổi xu thế « quân sự hóa » chủ đạo trong xã hội Nga, mà ông Putin và các đồng sự đã khởi động từ hơn 20 năm qua, đặc biệt là từ 5 năm gần đây, như ghi nhận của chuyên gia Mỹ gốc Nga Anna Borshchevskaya. Ngay cả trong thời bình, nhà lãnh đạo độc đoán Nga vẫn rất chú ý đến việc hành xử như một « thủ lĩnh chiến tranh ».
Chiến thắng quân sự và thành công chính trị: Ukraina, một bàn đạp mới cho Putin ?
Nếu như cuộc chiến tranh Tchetchenia lần thứ hai đã đưa Putin lên đỉnh cao quyền lực, thì rất có thể với nhà lãnh đạo độc tài, cuộc chiến chống Ukraina tạo cơ hội thành công trong tham vọng cuối đời, một tham vọng gắn liền với việc khẳng định đế quốc đại Nga mới, kế thừa những vinh quang thời Xô Viết. Nhà báo France Inter nhấn mạnh rằng chính quyền Putin « để biện minh cho việc xâm lăng Ukraina », đã khắng định mục tiêu « phi phát xít hóa nhà nước Ukraina, như để nhắc lại tầm vóc vĩ đại của nước Nga trước kẻ thù Đức Quốc xã trước đây ».
Theo thăm dò dư luận mới nhất, do viện nghiên cứu độc lập Levada thực hiện, vào cuối tháng 3, có 83% dân Nga ủng hộ ông Putin (tăng 12% so với tháng trước), khoảng hai phần ba dân ủng hộ « chiến dịch quân sự đặc biệt » tại Ukraina. Theo Wall Street Journal, các điều tra do những trung tâm của chính quyền Nga tiến hành cũng cho ra một kết quả gần tương tự.
Tại Nga, chính quyền ra luật cấm dùng chữ chiến tranh để nói về cuộc xâm lăng Ukraina của Nga. Người dân Nga buộc phải ủng hộ « chiến dịch quân sự đặc biệt » của Putin do bị kiểm duyệt ? Hay do thiếu thông tin về thực chất cuộc chiến ? Hay do tin tưởng thực sự vào tổng thống Nga, chia sẻ với ông Putin về niềm tin vào tương lai một Đại Nga hùng mạnh, đối thủ của phương Tây, mà quốc gia « đàn em » Ukraina không có cách nào khác phải quy phục ?
Trong một xã hội như nước Nga, mà chính quyền thao túng xã hội dân sự về nhiều mặt, thật khó có một câu trả lời thỏa đáng. Dù sao bài viết « Từ văn hóa quân sự đến cuộc xâm lăng Ukraina, Vladimir Putin ‘‘khẳng định uy tín’’ qua chiến tranh như thế nào ? » cũng giới thiệu những thông tin căn bản cho phép công chúng có thêm cơ sở để suy ngẫm về những diễn biến nội tại trong xã hội Nga. Những diễn biến ắt hẳn sẽ có ảnh hưởng không nhỏ đến cuộc chiến tranh của nước Nga chống lại Ukraina, đang diễn ra. Một cuộc chiến không chỉ là câu chuyện nội bộ Nga – Ukraina, mà còn góp phần đáng kể xác định hướng đi của toàn nhân loại.
***
Ghi chú
(*) Chuyên gia Anna Borshchevskaya là tác giả bài « The Role of the Military in Russian Politics and Foreign Policy Over the Past 20 Years / Vai trò của quân đội trong chính trị và chính sách đối ngoại của Nga trong 20 năm qua », tháng 5/2020, Foreign Policy Research Institute (được dẫn trong bài « Từ văn hóa quân sự đến cuộc xâm lăng Ukraina, Vladimir Putin ‘‘khẳng định uy tín’’ qua chiến tranh như thế nào ? », trên France Inter, ngày 30/03/2022).
(**) Tác giả Anna Borshchevskaya trong bài trên đã chỉ ra hàng loạt biện pháp của chính quyền Putin cổ vũ cho một quan điểm hoài niệm về thời Xô Viết, cổ vũ cho sự sùng bái quân đội trong dân chúng từ 20 năm nay, khôi phục bộ máy tuyên truyền của Nhà nước Nga, thành lập các phong trào thanh niên, như Nashi (2005), Yunarmia (2016) để tiếp tay cho chính quyền, soạn thảo lại sách hướng dẫn dạy môn sử trong nhà trường… Chính quyền Putin cũng coi Giáo hội Chính Thống Giáo Nga ngay từ năm 2000, như một « chất keo của chủ nghĩa dân tộc Nga », một công cụ quan trọng đối với chính sách đối ngoại (« Quan niệm về An ninh Quốc gia Nga 2000 » nhấn mạh đến khái niệm « Đổi mới tâm linh »). Giáo hội Chính Thống Giáo có thể được huy động để biện minh cho việc xét lại các vấn đề về chủ quyền lãnh thổ, về sứ mạng tôn giáo của một chế độ chính trị, bảo vệ các giá trị truyền thống Nga, chống lại sự băng hoại về đạo đức của phương Tây. Với chính quyền Putin, Giáo hội Chính Thống Giáo có thể « thay thế cho một xã hội dân sự độc lập ». Giáo hội Chính Thống Giáo dần dần trở thành một phương tiện bảo vệ an ninh quốc gia (tại Nhà thờ lớn của Quân đội Nga, đang được xây dựng, có lúc có kế hoạch trang trí tranh ghép có hình tổng thống Putin, bộ trưởng Quốc Phòng Soigu và Stalin, với dùng chữ « bán đảo Crimée là của chúng ta »). Việc giám đốc cục tình báo hải ngoại Sergey Naryshkin cũng đồng thời là giám đốc Hiệp hội sử học Nga (RHS), người khuyên cha mẹ học sinh nói chuyện với con cái về Thế chiến Hai trong thời gian cách ly Covid-19, nói lên nhiều điều về sự can thiệp ở mức độ rất cao của chính quyền Putin vào đời sống xã hội dân sự Nga.
(***) « Le chef de guerre Poutine à la reconquête de l’opinion russe / Thủ lĩnh chiến tranh Putin tìm cách chinh phục công luận Nga », Libération, ngày 19/06/2019. Trọng Thành, RFI
Xâm lăng Ukraine, Vladimir Putin thắng hay thua?
Khi quyết định xâm lăng Ukraine, Vladimir Putin đã tính sai nước cờ chiến lược. Ông ta đã tính sai xu hướng chính trị ngay trong quốc gia Nga, đã tính sai phản ứng của Hoa Kỳ, Liên Hiệp Châu Âu và một số các quốc gia khác như Úc, Nhật, Canada, Nam Hàn, những nước có khả năng hợp tác cùng nhau đánh sập kinh tế Nga. Và, Putin đã tính sai công luận thế giới.
Chiến tranh, ngoài bom đạn đem ra tưới lên đầu lên cổ nhau còn là vấn đề công luận quốc tế. Ở kỷ nguyên hiện đại, một chuyện nhỏ xảy ra bất kỳ nơi nào trên thế giới, chỉ trong tích tắc, mọi người đều hay biết, Nga của Putin đã bị cả thế giới lên án là vô cớ tấn công một quốc gia dân chủ hiền hòa, một nước láng giềng bé nhỏ hơn mình nhiều. Với cuộc chiến càng lúc càng thảm khốc, Putin đã gây nên một trận tang thương cho dân tộc Ukraine, đã phạm những tội ác chiến tranh khó có thể bào chữa. Tất cả những hành vi gây chiến và vi phạm trắng trợn quyền tự quyết độc lập của một quốc gia khác chắc chắn sẽ tạo khó khăn không ít cho chính sách đối ngoại của Nga trong những ngày tháng sắp tới.
Bên cạnh những tính toán sai lầm chiến lược là những sai lầm chiến thuật. Mặc dù chuẩn bị cả năm trời, nhưng quân đội Nga đã vấp phải những yếu kém trầm trọng. Hậu cần không cung ứng kịp cho chiến trường sôi động, kế hoạch tấn công không thống nhất, thông tin đưa ra mặt trận hiệu triệu quân lính, thậm chí cả sĩ quan cao cấp, không có hay không đủ, khiến tinh thần binh sĩ dao động, có những đơn vị không đánh đã quy hàng.
Trong trù tính của Putin, chiến trường phải được giải quyết nhanh chóng với chiến thuật blitzkrieg phối hợp xe tăng, đại pháo, tên lửa, không lực và bộ binh cơ động đánh thần tốc, như quân đội Đức Quốc xã hay sử dụng thời Đệ Nhị Thế Chiến. Với sức mạnh của quân đội Nga được trang bị những vũ khí sát thương hiện đại nhất, Putin hy vọng chính quyền Ukraine ở Kyiv sẽ tan vỡ hay ít nhất đầu hàng mau chóng, và Moskva sẽ áp đặt một thể chế trung lập thân Nga, để từng bước kiện toàn tham vọng bá quyền.
Trong kế hoạch của Putin, lực lượng Nga sẽ thu tóm Ukraine trong vài ngày. Ông ta nghĩ phương Tây, điển hình là Hoa Kỳ, sẽ mau chóng lãng quên Ukraine nếu quốc gia này không chiến đấu mà đầu hàng hoặc ngã quỵ trước họng súng của quân đội Nga, như ông ta thường tuyến bố: “Ukraine không phải một quốc gia thực thụ.”
Thế nhưng Putin sẽ không thể thắng được cuộc chiến này theo ý muốn của ông ta. Sự thật, ông ta có thể thua trên nhiều bình diện. Ngay cả nếu thủ đô Kyiv và các thành phố lớn trên lãnh thổ Ukraine rơi vào vòng kiểm soát của quân đội Nga, thì Nga vẫn phải duy trì một cuộc chiếm đóng hao tổn kinh phí quốc gia một cách khủng khiếp, một cuộc chiếm đóng yếu ớt chứ không chặt chẽ, và chẳng đem lại lợi ích gì ngoài chiếc vương miện Đại Nga thánh hóa vĩ đại. Các quốc gia lân bang chư hầu sẽ lâm vào những hoàn cảnh khó khăn kinh tế, và càng tùy thuộc vào nguồn viện trợ của Nga. Putin có thể kiểm soát được các vùng Đông, Đông Bắc và Nam Ukraine, nhưng chiến tranh du kích ở vùng Tây và Tây Bắc sẽ làm tiêu hao lực lượng và tinh thần quân đồn trú. Viễn ảnh đó chỉ là sự lặp lại của Ukraine trong thời Đệ Nhị Thế Chiến. Lịch sử thường là sự lặp lại.
Cùng lúc Putin sẽ phải đương đầu với suy thoái kinh tế. Tổng sản lượng nội địa của Nga năm 2021 chỉ bằng một phần mười Hoa Kỳ hay Trung Quốc. Ngay cả trước khi quyết định xâm lăng Ukraine, kinh tế Nga đã trên đà đi xuống. Nguồn lợi kinh tế lớn nhất của Nga là dầu hỏa và khí đốt, và với quyết định của Tổng thống Joe Biden cấm các công ty dầu khí của Mỹ mua từ Nga, nguồn lợi này sẽ sa sút trầm trọng.
Cường quốc là một quốc gia với một nền kinh tế mạnh và không bị cô lập. Một khi kinh tế suy thoái quá độ, chiếc ghế lãnh tụ của Putin có thể bị lung lay. Ủng hộ ông ta một cách nhiệt tình xưa nay là thành phần được ưu đãi, những kẻ hưởng đặc quyền đặc lợi, những tay tỉ phú Nga. Putin tùy thuộc vào nhóm lợi ích này để duy trì chiến tranh và quyền lực, một khi bị mất mát quá nhiều, họ không còn lý do gì để tiếp tục ủng hộ Putin và những quyết sách, những cuộc phiêu lưu của ông ta nữa.
Theo nhận định chung thì Putin như đang muốn tái lập đế quốc Nga ở một hình thức nào đó, không hẳn phải theo khuôn mẫu Xô-viết trước 1991, nhưng là một đế chế – theo một bài viết của nhà văn Phạm Thị Hoài – bao gồm ít nhất Đại Nga (Nga hiện tại), Tiểu Nga (Ukraine) và Bạch Nga (Belarus). Khá ngạc nhiên khi người ta biết khái niệm đế chế này nằm trong chương trình hành động vạch ra bởi không ai khác hơn nhà văn Nga tên tuổi vang lừng thế giới, Aleksandr Solzhenitsyn.
“Cuộc chiến ở Ukraine hôm nay theo đúng chương trình hành động mà tác giả của Quần Đảo Ngục Tù đề nghị trong hàng loạt bài viết về việc tái thiết một đế chế Nga […] Cho đến khi qua đời năm 2008, nhà văn cựu ly khai trở thành vị minh sư mà viên cựu sĩ quan KGB Vladimir Putin một lòng ngưỡng mộ.” Phạm Thị Hoài viết như thế.
Nhưng đánh một ván bài lớn và liều lĩnh, Putin có vẻ như không nhớ bài học lịch sử: Vị Sa hoàng cuối cùng của dòng họ Romanov, Nicholas Đệ Nhị, thua Nhật trong trận chiến 1905, và sau đó trở thành nạn nhân của cuộc Cách mạng Bolschevik để rồi mất cả ngai vàng lẫn mạng sống. Bài học lịch sử ấy là: Nhà độc tài mà thua trận thì chẳng thể nào tiếp tục làm nhà độc tài nữa.
Một cuộc chiến không kẻ thắng
Phần nhiều là Putin sẽ không thua trên mặt trận bom đạn. Nhưng ông ta có thể thua khi tiếng súng ngừng nổ và tên lửa ngừng bay. Những hệ quả không ngờ trước hoặc bị xem nhẹ lúc đầu của cuộc chiến tranh phi lý này sẽ quay lại làm khốn đốn nước Nga. Đó là một cuộc chiến không có kẻ thắng, chỉ có kẻ bại.
Ngoại trừ trường hợp NATO trực tiếp can thiệp, vốn rất có cơ nguy dẫn đến Thế Chiến Thứ Ba, Ukraine một mình sẽ không đủ sức đương cự lại lực lượng quân sự hùng hậu của Nga. Chưa kể Nga còn là một cường quốc nguyên tử với trên sáu ngàn đầu đạn hờm sẵn trên bệ phóng. Cho đến giờ phút này (tháng Ba năm 2022), quân dân Ukraine chiến đấu dũng cảm và kiên cường, nhưng không có dấu hiệu nào cho thấy Putin nao núng. Ông ta sẽ tiếp tục sử dụng không lực để san bằng thành bình địa các thành phố Ukraine. Nếu cần, ông ta sẽ dùng đến bom nguyên tử chiến thuật, hoặc vũ khí hóa học, sinh học – theo cảnh báo của ông William Burns, Giám đốc CIA.
Thật vậy, hệ thống quyền lực của Nga cho phép ông ta làm thế, không ai có thể cấm cản hay ngăn chặn ông ta tung ra tất cả những thứ vũ khí tàn phá kinh khiếp, miễn sao đạt được mục tiêu tối hậu. “Chúng biến ruộng đồng thành hoang mạc, và gọi đó là hòa bình.” Sử gia La Mã Tacitus từng nói như thế, và đừng nghĩ rằng những gì quân La Mã làm cách đây hai ngàn năm, bây giờ không ai dám làm. Nghĩ thế là lầm tưởng về sự tàn ác của con người.
Nhưng ngay cả thế, Putin không thể giản dị từ sa mạc bước ra. Ông ta gây chiến để biến Ukraine thành khu trái độn do Nga kiểm soát hầu chống lại trật tự an ninh do Mỹ dẫn đầu ở phía tây châu Âu. Dù muốn dù không ông ta sẽ phải thiết lập một cấu trúc chính trị để đạt được cứu cánh và duy trì một trật tự nào đó ở Ukraine. Nhưng sự thật cho thấy nhân dân Ukraine không muốn nhìn thấy quê hương mình bị chiếm đóng. Họ sẽ chống cự một cách mãnh liệt, sẽ có biểu tình phản đối hằng ngày ngoài đường phố, sẽ có nổi loạn bạo động, sẽ có chiến tranh du kích, sẽ có kháng chiến, ngay cả nếu Nga chỉ chiếm được một nửa quốc gia, Đông và Nam thuộc chính phủ bù nhìn do Nga dựng lên và vùng phía Tây sát biên thùy Ba Lan, Hungary và Romania thuộc phe kháng chiến.
Chiếm đóng Ukraine, Nga sẽ phải trả giá rất đắt. Chiếm đất khó một nhưng giữ đất khó mười, đó là châm ngôn mà Putin hình như không thèm đếm xỉa đến. Chiếm được Ukraine, chắc chắn Nga sẽ phải sử dụng bạo lực để cai trị, công an mật vụ có tai mắt khắp nơi trên lãnh thổ, quân đội thường xuyên được huy động để dẹp những cuộc bạo loạn khởi nghĩa. Belarus là một thí dụ ngay trước mắt. Nó là một vấn đề nhức nhối cho Putin.
Ukraine ngày nay không giống những gì nằm trong trí óc Putin. Trong nhiều bài diễn văn, ông ta gọi Ukraine là Phát-xít, Nazi. Cuộc xâm lăng hiện tại, ông ta gọi là “Chiến dịch quân sự đặc biệt” để dẹp quân Nazi ở Ukraine! Vâng, có thời phong trào quốc gia cực đoan ở Ukraine dâng cao, nhưng đó là thập kỷ 40. Tuy rằng ngày nay ở Ukraine vẫn tồn tại những phe nhóm cực đoan, nhưng họ rất yếu: Trong cuộc bầu cử Quốc hội năm 2019, liên minh cánh hữu chỉ đạt 2,15% số phiếu, dưới mức quy định 5% số phiếu để có ghế trong Quốc hội, kết quả là không có đảng phái cánh hữu nào có mặt trong Quốc hội.
Sự thật là sau khi giành được độc lập từ đế quốc Xô-viết năm 1991, khí thế và tinh thần dân tộc Ukraine khác xưa nhiều. Khí thế đó được biểu hiện bởi cuộc cách mạng Maidan năm 2014, trong đó chính quyền tham nhũng, ung thối, thân Nga bị quét sạch để nhường chỗ cho một chính thể dân chủ thực thụ.
Dân Ukraine là một dân tộc ái quốc, quật cường mà vị lãnh tụ ngày nay, Tổng thống Volodymyr Zelensky, là hình ảnh sáng ngời nhất. Một cuộc chiếm đóng chỉ làm tăng tinh thần ái quốc của dân Ukraine mà thôi. Putin hình như cũng không nhớ bài học lịch sử Nga chiếm đóng Ba Lan dưới thời Sa hoàng thế kỷ XIX.
Chiếm đóng Ukraine sẽ là gánh nặng vô cùng to lớn cho Nga. Có lẽ trong hoạch định của Putin, Ukraine sẽ vận hành như một quốc gia chư hầu thời Liên bang Xô-viết. Nhưng ngay cả thế, gánh nặng đó vẫn là không nhỏ vì phải cùng lúc đương đầu với áp lực cả bên trong lẫn bên ngoài. Việc nội trị sẽ không suôn sẻ vì sự chống đối của nhân dân Ukraine, và Tây phương không để yên cho Nga thong dong tọa hưởng.
Hệ quả của chiến tranh
Những biện pháp trừng phạt kinh tế từ Hoa Kỳ và các quốc gia châu Âu sẽ khiến Nga bị tách rời khỏi kinh tế toàn cầu. Nguồn đầu tư từ bên ngoài sẽ ngưng trệ, kỹ thuật không trao đổi, thị trường thu nhỏ, nhất là thị trường dầu khí vốn là huyết mạch nuôi dưỡng kinh tế Nga xưa nay, nó nằm trong chương trình cơ bản hiện đại hóa kinh tế của Putin. Những chuyên gia và doanh nhân có khả năng sẽ tìm cách bỏ xứ ra nước ngoài sinh sống kiếm tiền.
Người ta dễ dàng tiên đoán được hiệu ứng dài hạn của những sự kiện kể trên, và đó không phải một tương lai xán lạn cho đất nước Nga. Một nghịch lý lịch sử là các siêu cường có xu hướng lâm vào những cuộc chiến vô bổ, sai lầm – a wrong war – để lãnh hệ quả suy thoái kinh tế, mà kinh tế là cơ bắp, máu thịt của bất cứ siêu cường nào.
Một sự kiện khác có khả năng xảy ra là phản ứng không mấy tốt cho Putin từ công luận Nga. Quyết sách đối ngoại của Putin, trong quá khứ, phần nào có sự đồng thuận của công chúng Nga nội địa. Năm 2014 khi Nga sáp nhập bán đảo Crimea của Ukraine, đa số dân Nga tán thành. Dù sao chăng nữa phần nhiều cư dân Crimea là người Nga, dân Ukraine chỉ là thiểu số, hơn nữa, lịch sử mấy trăm năm qua của Crimea là một lịch sử phức tạp, lúc thuộc Nga, lúc thuộc Ukraine, không rõ rệt.
Nhưng lần này thì khác, dân chúng xuống đường phản đối cuộc xâm lăng Ukraine và Putin đã phải dùng các biện pháp mạnh để đàn áp. Chiến tranh kéo dài, con số lính Nga tử vong lên cao tạo sự phẫn nộ trong công chúng. Điểm quan trọng nữa là sự liên hệ huyết thống, văn hóa, tôn giáo, ngôn ngữ giữa hai dân tộc Nga và Ukraine. Đừng quên hai sắc dân đều có nguồn gốc chung từ chủng tộc Slav mà ra. Có hàng triệu gia đình kết hợp do hôn nhân, chồng Nga vợ Ukraine, hay ngược lại. Do đó, thông tin những gì đang xảy ra ở Ukraine đổ về Nga qua ngả mạng xã hội sẽ nhanh chóng tạo sự công phẫn trong lòng người dân Nga. Họ không tin vào guồng máy tuyên truyền của nhà nước. Đây là ưu tư của Putin, một khó khăn ông ta không thể giải quyết bằng các biện pháp đàn áp dã man. Đàn áp có thể quay ngược lại đè bẹp kẻ đàn áp. Lịch sử Nga đầy dẫy những sự kiện như thế.
Nhìn về tương lai
Với cuộc chiến thảm khốc đang diễn ra bên Ukraine, Tây phương – dẫn đầu bởi Hoa Kỳ – trong tương lai sẽ phải đương đầu với những khó khăn mới, thậm chí một trật tự thế giới mới.
Một mặt, giả sử Putin muối mặt rút quân về, Tây phương sẽ phải bỏ tiền ra tái thiết Ukraine sau đó, với mục tiêu chính trị là cho Ukraine gia nhập Liên Hiệp Châu Âu và NATO. Đây là một công tác nặng nề hơn núi Everest và phải mất hàng thập kỷ may ra mới hoàn tất. Và điều quan trọng là Tây phương không được bỏ rơi Ukraine thêm lần nữa.
Mặt khác, nếu Nga kiểm soát được Ukraine, một sự kiểm soát lỏng lẻo, thì vùng đất phía Đông biên thùy NATO sẽ bất ổn, chiến tranh luôn sôi sục và dân tình khốn khổ. Một trật tự thế giới mới dần dà hình thành, mà Trung Quốc sẽ là quốc gia hưởng lợi nhất, vì Hoa Kỳ lúc đó bị buộc chân ở châu Âu, nên quyết sách xoay trục Á châu có từ thời Obama sẽ bị ngưng trệ. Đó là một viễn ảnh không mấy tốt đẹp cho thế giới.
Một viễn ảnh u ám khác là nếu bị dồn vào chân tường, Nga sẽ xoay hướng theo đuổi một quyết sách mà thuật ngữ chính trị gọi là “revanchism.” Đó là quyết sách của Đức sau khi thua trận Đệ Nhất Thế chiến, mà mục tiêu chính là trả đũa phe thắng trận, và tìm mọi cách lấy lại đất đai mất trong chiến tranh. Quyết sách này của Đức đã dẫn đến Đệ Nhị Thế chiến. Không ai muốn sau một trăm năm, nước Nga là nước Đức của thập niên 30 thế kỷ trước.
Kỳ thực, ở chừng mực nào đó, Putin đã ấp ủ và theo đuổi quyết sách này từ khi Liên bang Xô-viết sụp đổ. Trong trường hợp đó, Nga sẽ biến thành một quốc gia “pariah,” một siêu cường quân sự có vũ khí hạt nhân, và hiếu chiến? Ai dám bảo đảm khả năng này không bao giờ xảy ra?
Vết nhơ Ukraine sẽ ở lại với Nga hàng thập kỷ. Với một cuộc chiến không thể thắng trong vinh quang và chính nghĩa, với tình trạng kinh tế suy thoái không lối gỡ, với một tổn thất nhân mạng và tài sản to lớn, vị thế địa chính trị của Nga sẽ theo đó đi xuống chứ không cách gì đi lên. Tất cả sẽ định đoạt quyết sách đối ngoại của Nga, và trong thời gian sắp tới, không trông mong gì vào một nước Nga hữu nghị hợp tác với thế giới trong bất cứ vai trò gì.
Ngay cả trong trường hợp chiếc ghế lãnh tụ của Putin lung lay, ngay cả nếu ông ta bị hạ bệ, truất phế, nước Nga cũng khó có cơ hội trở thành một quốc gia dân chủ tự do thân Tây phương. Tây phương có quyền hy vọng Nga một ngày nào đó đứng vào cộng đồng thế giới, nhưng cùng lúc phải chuẩn bị tất cả những gì có thể cho cái tệ nhất: Một nước Nga độc tài sắt máu, mà ở chừng mực nào đó, hiện đã là. Chỉ có kẻ ngu xuẩn mới tin tưởng vào phép màu.
Cuối cùng Liên Hiệp Châu Âu phải là rào cản chính ngăn chặn, không cho Nga của Putin mặc tình làm mưa làm gió. Hoa Kỳ lúc đó mới rảnh tay quay sang đối phó với Trung Quốc, bởi chính Trung Quốc mới là mối quan tâm hàng đầu của Hoa Kỳ trong thời gian sắp tới.
Không một kẻ yêu chuộng hòa bình nào, dù bên ngoài hay bên trong nước Nga, mong muốn Putin thắng ở Ukraine. Tốt nhất là ông ta thua. Thế nhưng ngay cả trường hợp đó, chẳng ai đốt pháo ăn mừng. Sự đổ vỡ do Nga gây nên cho quốc gia Ukraine quá khốc hại, phải mất nhiều thế hệ mới xây dựng và hàn gắn lại được, và cho đến giờ phút này vẫn không có dấu hiệu nào cho thấy cuộc chiến sớm đi đến chỗ kết thúc. Hoa Kỳ và khối dân chủ tự do phải khai thác triệt để những sai lầm của Putin, phải cho ông ta thấy cái giá phải trả cho những hành động đốn mạt của một nước lớn đi xâm lăng nước nhỏ. Và cũng để cho Tập Cận Bình và bè lũ ở Nhân Dân Đại Sảnh hiểu thế nào là sống chung hòa bình trong một trật tự thế giới hài hòa.
Tây phương nhân dịp này có thể biến họa thành phúc, nhưng cái phúc đó nếu đạt được thì cũng phải trả bằng một cái giá cực kỳ to lớn.
Trịnh Khải Nguyên-Chương
Nguồn: Bauxite Việt Nam